در بند خودفراموشی؛

ویژگی‌ها و آسیب‌های رسانه و فضای مجازی مطلوب با تاکید بر آیات الهی

امروزه رسانه و فضای مجازی، یکی از مهم‌ترین و پر‌دغدغه‌‌ترین مباحث جامعه به شمار می‌آید.گرچه درقرآن از بحث فضای مجازی به دلیل نوپدید بودن آن سخن به میان نیامده، اما می‌توان از میان آیات الهی به کلام‌هایی ازخداوند اشاره کرد که به مسائل پیرامون این مقوله اشاره دارد. در این باره می‌توان به دو مؤلفه اشاره کرد؛ یکی بحث ویژگی‌های رسانه مطلوب و دیگری آسیب‌های پیش روی رسانه و فضای مجازی. ما در این مقاله با تطبیق‌ آیات الهی، به این دومقوله پرداخته‌ایم.

الف) ویژگی‌های رسانه مطلوب

1. صداقت

رعایت اصل صداقت در کارها همواره مورد تاکید دین ما قرار گرفته است. خداوند تبارک و تعالی به پیامبر اسلام می‌فرماید که در راه رساندن اخبار حق به انسان‌ها اگر نظر‌های خود را دخالت دهی و بخواهی از خودت سخنی به اخبار و الهامات ما بیفزایی رگ تو را قطع خواهیم کرد:

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ (حاقه،46-44).

خداوند متعال در قرآن کریم با تاکید برحق و حقیقت، به جدایی حق از باطل اشاره می‌کند و همگان را به پذیرش آموزه‌های حق‌محور خود فرامی‌خواند:

آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوّلَ کافِرٍ بِهِ(بقره،41)

«و به آن‌چه فرستادیم(قرآن)، ایمان آورید؛ در حالی که (قرآن) تصدیق‌کننده چیزی است که با شماست و نخستین کافر به آن نباشید».

2. دین محوری

رسانه دینی و ارزشی باید از ساحت دین وآموزه‌های آن دفاع کند و محور فعالیت‌های خود را بر همین مبنا استوار سازد. خداوند در آیه 39 سوره مبارکه احزاب می‌فرماید:

الّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ

«کسانی که پیام‌های خدا را می‌رسانند و از او می‌هراسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌هراسند.»

این پیام‌رسانی بر محور دین دقیقا از آن‌جایی اهمیت می‌یابد که جبهه باطل نیز به تبلیغ و ترویج آموزه‌های ضد دینی می‌پردازد:

الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ(توبه،67)

رسانه‌های ضد دینی این رویّه را با تبلیغ علیه رسانه‌های دینی عملی می‌سازند:

وَ قالَ الّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ(فصلت،26)

«و کسانی که کافر شدند، گفتند: به این قرآن گوش ندهید و لغو و باطل را در آن داخل کنید؛ شاید بر آن غلبه کنید.»

3. رعایت انصاف

رسانه از نگاه دین و قرآن باید انصاف‌محور باشد و عدالت را رعایت کند. خداوند متعال برای تبیین این موضوع،  این مسأله را از ویژگی‌های قرآن کریم می‌شمارد. در آیه 42 سوره فصلت آمده است:

لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمید

«باطل از پیش روی و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده شده‌ای از سوی حکیم ستوده است.»

همچنین درآیه 25 سوره حدید آمده است:

وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ

«و با آن‌ها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند».

طبق آیات قرآن کریم، استفاده ابزاری از هرچیزی -‌واز جمله رسانه‌- تقبیح و استفاده غیر منصفانه از آن برای کوبیدن مخالفان منع شده است:

وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ(آل‌عمران،187)

«و به یادآور زمانی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شد، پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان کنید و کتمانش نکنید. پس آن‌ها آن را پشت سر خود انداختند و به بهای کمی مبادله کردند. پس چه معامله بدی کردند».

4. ظلم‌ستیزی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک رسانه، خاصیت ظلم‌ستیزی و مبارزه با طاغوت است.

خداوند در آیات گوناگون خود، بر اصل ظلم‌ستیزی پیامبران تاکید کرده، آن را وظیفه رسولان الهی می‌داند. برای نمونه در آیه 24سوره مبارکه طه بر همین اصل تاکید می‌فرماید. طبیعی است که این اصل مهم در همه عرصه‌ها به‌ویژه عرصه رسانه‌ها که رسالت مهم هدایت افکار عمومی را عهده‌دار هستند و نقش بسزایی در افشای خط پلید ظلم وتباهی دارند، جریان می‌یابد.

5. مستدل بودن

یک رسانه ‌باید مستدل سخن بگوید تا بتواند با سخن‌گفتن بر محور حق و استدلال، رسانه‌های منحرف را به چالش کشانیده، مخاطبان خود را آگاهی بیش‌تری ببخشد. قرآن کریم در این باره تاکید می‌کند که:

قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ(بقره،111)

«بگو برهانتان را بیاورید. این سخن کسانی است که با من هستند».

خداوند در آیه 57 سوره مبارکه انعام نیز می‌فرماید:

قُلْ إِنّی عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی

«بگو من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم».

ب) آسیب‌های رسانه

در کنار بیان ویژگی‌های یک رسانه مطلوب، باید به آسیب‌هایی نیز که رسانه‌ها با آن روبه‌رو هستند اشاره شود. در یک نگاه کلی می‌توان مهمترین آسیب‌هایی که رسانه را مورد چالش قرار می‌دهد را اینگونه برشمرد:

1. دروغ پراکنی

شاید بتوان مهم‌ترین آسیب پیش روی رسانه را دروغ‌پراکنی و نشر اکاذیب دانست.دقیقا به همین دلیل است که خداوند در آیه 6 سوره مبارکه حجرات، برلزوم تحقیق در درستی اخبار تاکید می‌کند:

یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیّنُوا أَنْ تُصیبُوا قَوْمًا بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید؛ مبادا در صورت عمل‌کردن بدون تحقیق، به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.»

2. شایعه‌‌پراکنی

در راستای چالش دروغ‌پراکنی، ‌باید به آسیب بزرگی به نام شایعه‌پراکنی نیز اشاره شود که رسانه‌های غیرمطلوب به این آسیب بزرگ دچار هستند. قرآن کریم در آیات متعددی، از این آسیب بزرگ خبر داده، همگان را به دوری از آن فرامی‌خواند. برای نمونه در آیه 83 سوره مبارکه نساء می‌فرماید:

وَ إِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِه وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلىَ الرَّسُولِ وَ إِلىَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنهمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنهْم وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَنَ إِلَّا قَلِیلًا

«و چون از ناحیه کفار خبرى از امن و یا خوف به این سست‌ایمان‌ها برسد آن را منتشر سازند، در حالى که اگر قبل از انتشار، آن را به اطلاع رسول و کارداران خویش رسانده، درستى و نادرستى آن را از آنان بخواهند، ایشان که قدرت استنباط دارند، حقیقت مطلب را فهمیده، به ایشان مى‏گویند و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز مواردى انگشت‌شمار هر لحظه شیطان را پیروى مى‏کردید.»

پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه و تشکیل حکومت، منافقان و شایعه‌پراکنان، به نشر اخبار دروغ برای تضعیف روحیه مسلمانان پرداختند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

لئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدینَةِ لَنُغْرِیَنّکَ بِهِمْ ثُمّ لا یُجاوِرُونَکَ فیها إِلاّ قَلیلاً مَلْعُونینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتیلاً سُنّةَ اللّهِ فِی الّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنّةِ اللّهِ تَبْدیلاً (احزاب،62-60)

«اگر منافقان و بیماردلان و آن‌ها که اخبار دروغ و شایعه‌های بی‌اساس در مدینه منتشر می‌کنند، دست از کار خود برندارند، تو را بر ضدّ آنان می‌شورانیم. سپس جز مدت کوتاهی نمی‌توانند در کنار تو در این شهر بمانند و از همه جا طرد می‌شوند و هر جا یافته شوند، دستگیر خواهند شد و به سختی به قتل خواهند رسید».

3. سخنان اغواگرایانه

یکی دیگر از آسیب‌های رسانه ای را باید پخش سخن باطل در رنگ و لعاب‌های اغواگرایانه دانست. خداوند در آیه 4 سوره مبارکه منافقون می‌فرماید:

وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُم وَ إِن یَقُولُواْ تَسْمَعْ لِقَوْلهِم کَأَنهَّمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَة یحَسَبُونَ کل صَیْحَةٍ عَلَیهْم هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم قَاتَلَهُمُ اللَّه أَنىَ‏ یُؤْفَکُونَ

«اى رسول! تو چون (از برون) کالبد جسمانى آن منافقان را مشاهده کنى (به آراستگى ظاهر) تو را به شگفت آرند و اگر سخن گویند (بس چرب‌زبانند) به سخن‌هایشان گوش فرا خواهى داد (ولى از درون) گویى که چوبى خشک بر دیوارند (و هیچ ایمان و معرفت ندارند و چون در باطن نادرست و بداندیشند) هر صدایى بشنوند بر زبان خویش پندارند. اى رسول! (بدان که) دشمنان (دین و ایمان) به حقیقت اینان هستند، از ایشان بر حذر باش، خدایشان بکشد، چقدر (به مکر و دروغ) از حق بازمى‏گردند.»

خداوند، این عمل اغواگران را در جهت تحت تاثیر قراردادن مردم ارزیابی کرده، می‌فرماید:

لَوْ خَرَجُواْ فِیکمُ مَّا زَادُوکُمْ إِلَّا خَبَالًا وَ لَأَوْضَعُواْ خِلَالَکُمْ یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِیکم سَمَّاعُونَ لهم وَ اللَّهُ عَلِیم بِالظَّالِمِینَ(توبه،47)

«اگر با شما بیرون شده بودند در کارتان جز فساد نمى‏افزودند و میان شما اراجیف انتشار داده فتنه‏جویى مى‏کردند و (چون) در میان شما زودباوران (نیز) بودند (در نتیجه تحت تاثیر اراجیف آنان قرار مى‏گرفتند) و خدا ستمکاران را خوب مى‏شناسد.»

4. اهانت

یکی دیگر از آسیب‌های رسانه‌ای و به‌ویژه فضای مجازی، اهانت به دیگران است. این مسأله به شدت از سوی قرآن کریم نهی شده است:

یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنّ خَیْرًا مِنْهُنّ(حجرات،11)

«ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آن‌ها از این‌ها بهتر باشند و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند».

درآیه 65 سوره مبارکه توبه نیز آمده است:

ولئن سألتهم لیقولن انما کنا نخوض ونلعب قل ابالله و ایاته و رسوله کنتم تستهزؤن

»واگر از آن‌ها بپرسند چرا سخریه و استهزاء می‌کنید، پاسخ دهند که ما به مزاح ومطایبه سخن راندیم. ‌ای رسول! بگو به آن‌ها آیا با خدا وآیات خدا و رسول خدا تمسخر می‌کنید؟!»

البته این مسأله با اصل «جواز افشای ستمگر» منافاتی ندارد. اگر چه اسلام بدگویی و اهانت به دیگران را حرام شمرده است، اما فرد ظالم و ستمگر از این قاعده مستثناست و می‌توان در همان زمینه‌ای که قصد ستمگری داشته، او را افشا کرد. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:

لا یُحِبّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمیعًا َلیمًا (نساء،148)

 «خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی‌ها را اظهار کند، مگر آن کسی که مورد ستم واقع شده باشد. خداوند، شنوا و داناست.»

5. فریب‌کاری و شبهه‌افکنی

فریب‌کاری، شبهه‌افکنی و ایجاد تردید و دودلی را باید از دیگر آسیب‌های فضای مجازی و رسانه‌ای به شمار آورد. خداوند متعال در آیه 45 سوره توبه می‌فرماید:

إِنَّمَا یَسْتَئذِنُکَ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَخِرِ وَ ارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فىِ رَیْبِهِمْ یَترَدَّدُونَ

«تنها کسانى که به خدا و روز جزا ایمان ندارند و دل‌هایشان به شک افتاده و در شک خویش سرگردانند، از تو اجازه مى‏خواهند.»

همچنین در آیه 109سوره بقره نیز، تضعیف ایمان‌ها و دعوت به کفر را از آرزوهای جبهه باطل می‌داند:

وَدَّ کَثِیرٌ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُم مِّن بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَین لَهُمُ الْحَق فَاعْفُواْ وَ اصْفَحُواْ حَتىَ‏ یَأْتی اللَّهُ بِأَمْرِه إِنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ کُل شىَ‏ْءٍ قَدِیرٌ

«بسیارى از اهل کتاب دوست می‌دارند و آرزو مى‏کنند اى کاش می‌توانستند شما را بعد از آن‌که ایمان آوردید، به کفر برگردانند و این آرزو را از در حسد در دل مى‏پرورند بعد از آن‌که حق براى خود آنان نیز روشن گشته، پس فعلا آنان را عفو کنید و نادیده بگیرید تا خدا امر خود را بفرستد که او بر هر چیز قادر است.»

قرآن همچنین دشمنان را دائم در حال کید و فریب دانسته، می‌فرماید:

إِن تمَسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبرِواْ وَ تَتَّقُواْ لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْا إِنَّ اللَّهَ به ما یَعْمَلُونَ محُیط(آل‌عمران،120)

«اگر خیرى به شما برسد، آن‌ها ناراحت مى‏شوند و اگر مصیبتى برسد خوشحال مى‏گردند و شما اگر صبر کنید و از خدا بترسید، کید آن‌ها هیچ ضررى به شما نمى‏زند که خدا به آن‌چه مى‏کنید، احاطه دارد.»

6. گسترش فحشا ومنکرات

از دیگر آسیب‌های فضای رسانه ای و مجازی، دعوت به بدی و فحشا است. رسانه‌ها به سبب گسترش فراوان و نفوذ در زندگی مردم، در صورت اشاعه فحشا و منکرات، می‌توانند نقش بسیار برجسته‌ای در راه انحراف جامعه ایفا‌ کنند. خداوند یکی از خصائص جبهه باطل را نیز همین موضوع می‌داند:

انَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ(بقره،169)

«او تنها شما را به بدى و فحشاء و گفتن سخنان بى‌دلیل و نسبت‌دادن آن به خدا وامی‌دارد.»

7. فراموشی یاد خدا

آخرین و اصلی‌ترین آسیب یک رسانه این است که با کارکرد غیر مطلوب خود، زمینه فراموشی یاد خداوند متعال را در فکر و ذهن جامعه فراهم سازد. خداوند به صراحت تاکید می‌فرماید که:

وَ لاَ تَکُونُواْ کَالَّذِین‌َ نَسُواْ اللَّه‌َ فَأَنسئهُم‌ْ أَنفُسَهُم‌ْ أُوْلئکَ هُم‌ُ الْفَـَاسِقُون(حشر،19)

«و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن‌ها را به خودفراموشی گرفتار کرد، آن‌ها فاسقانند.»

پیامدهای آسیب فراموشی یاد خدا نیز بسیار سنگین خواهد بود:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَ نحَشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَمَةِ أَعْمَى‏(طه،124)

«و هر کس از یاد من روى‌گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور مى‏کنیم!»

منبع: فصلنامه فرهنگ پویا